เส้นทางสู่การบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนในระดับท้องถิ่น นวัตกรรมชุมชนคือคำตอบ?
This post is also available in: English
นวัตกรรมชุมชนเป็นประตูสู่การทำความเข้าใจความต้องการที่แท้จริงของชุมชน เป็นจุดเริ่มต้นของกระบวนการพัฒนาและแก้ไขปัญหาร่วมกัน โดยใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นและจับมือกับนวัตกรในชุมชนเพื่อขับเคลื่อนการพัฒนา หรือนวัตกรรมชุมชนจะเป็นบันไดสู่การบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนในระดับท้องถิ่น
การระบาดของโรคโควิด-19 ได้ทำให้เส้นทางการพัฒนาที่ยั่งยืนมีความซับซ้อนและท้าทายมากยิ่งขึ้น ในขณะเดียวกัน การพัฒนานวัตกรรมถูกเร่งให้เกิดขึ้นเพื่อรับมือกับความท้าทายต่างๆ นวัตกรรมไม่ใช่สิ่งที่ “มีก็ดี (ไม่มีก็ได้)” หรือ “เดี๋ยวพรุ่งนี้ค่อยทำ” อีกต่อไป แต่กลายเป็นส่วนผสมสำคัญที่จะทำให้เราอยู่รอดได้ในวันนี้ นวัตกรรมถูกสร้างสรรค์ขึ้นในทุกพื้นที่ โดยคนทุกกลุ่ม เพื่อรับมือกับสถานการณ์ในปัจจุบัน และทำให้เราก้าวไปข้างหน้าได้อย่างแข็งแรงมากขึ้น สำหรับโครงการพัฒนาแห่งสหประชาชาติ (UNDP) นวัตกรรมกลายเป็นเส้นเลือดใหญ่ที่ทำให้เราสามารถขับเคลื่อนการพัฒนาที่ยั่งยืนได้อย่างมีประสิทธิภาพ UNDP ได้ก่อตั้ง UNDP Accelerator Lab Thailand ซึ่งร่วมกับโครงการต่างๆ นำนวัตกรรมเข้ามายกระดับการทำงาน เพื่อพัฒนาการแก้ไขปัญหาที่ตอบโจทย์ของสังคม และสร้างความมีส่วนร่วม ไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลัง
UNDP ตระหนักว่าการพัฒนาต้องฟังเสียงจากคนในท้องถิ่น มากกว่ามองจากมุมของผู้บริหารระดับสูงลงไป UNDP Thailand จึงมุ่งเน้นขับเคลื่อนการทำงานเพื่อบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development Goals – SDGs) ในระดับท้องถิ่น โดยสร้างความเข้าใจและทำงานร่วมกับชุมชนและผู้มีส่วนได้ส่วนเสียในพื้นที่ ด้วยแนวทางการทำงานนี้ เราสามารถระบุและทำความเข้าใจปัญหาได้อย่างลึกซึ้งมากขึ้น และยังปูทางสู่การพัฒนาหาทางออกร่วมกับชุมชน เราเชื่อว่า การแก้ไขปัญหาที่ออกแบบโดยชุมชน เพื่อชุมชน จะทำให้ชุมชนเกิดความรู้สึกเป็นเจ้าของ ซึ่งจะทำให้การพัฒนามีโอกาสประสบความสำเร็จและยั่งยืนมากขึ้น การฟังและการสร้างความมีส่วนร่วมของคนท้องถิ่นคือก้าวแรกของเส้นทางนี้ ฉะนั้น เมื่อ UNDP ริเริ่มโครงการพัฒนาระบบอาหารและฟื้นฟูเศรษฐกิจในภาคใต้ UNDP ร่วมกับ ALC ได้ทำกระบวนการกับชุมชน รับฟังความคิดเห็นเพื่อรวบรวมเรื่องราวความเป็นมา ความต้องการของชุมชน และปูทางสู่การแก้ไขปัญหาร่วมกัน Accelerator Lab Thailand ต่อยอดกระบวนการดังกล่าว โดยนำการมองหานวัตกรรมชุมชน (grassroots innovations) เข้ามาประกอบ เพื่อทำความเข้าใจวิถีชีวิตของผู้คนในชุมชนว่าพบปัญหาอะไร และพยายามจัดการปัญหาด้วยตัวเองอย่างไร อาจจะกล่าวได้ว่า นวัตกรรมชุมชนเป็นสิ่งสะท้อนความต้องการที่แท้จริงของชุมชน และบอกใบ้แนวทางการแก้ไขปัญหาที่ดีที่สุดทางหนึ่ง
นวัตกรรมชุมชนคืออะไร
UNDP Accelerator Labs และ London School of Economics and Political Science ให้นิยามนวัตกรรมชุมชนว่าเป็น “การแก้ไขปัญหาโดยคนในท้องถิ่น คนในภาคประชาสังคม โดยมีทรัพยากรจำกัด ทั้งนี้ เพื่อตอบความต้องการในพื้นที่ และมักจะนำไปสู่การพัฒนาที่ยั่งยืน” พูดง่ายๆ ว่า นวัตกรรมชุมชนถูกพัฒนาขึ้นโดยคนที่ต้องเผชิญกับปัญหาเอง หรือ “คนใน” ของเรื่อง ไม่ใช่คนนอกที่พยายามเข้ามาช่วยเหลือ เช่น ภาครัฐ องค์กรพัฒนาเอกชน ภาคธุรกิจ หรือผู้เชี่ยวชาญ นวัตกรรมชุมชนเป็นเครื่องพิสูจน์ว่า ถึงแม้จะมีทรัพยากรจำกัด คนเรามีความพยายามในการแก้ไขปัญหาของตัวเอง และหลายๆ แนวทางมีศักยภาพ สามารถนำไปขยายผลได้ นอกจากนี้ ทรัพยากรที่จำกัดยังบีบให้คนต้องใช้ความคิดสร้างสรรค์ กลายเป็นทางออกใหม่ๆ เป็นนวัตกรรมที่ต่อยอดได้อีกหากได้รับการสนับสนุนเพิ่มเติม นวัตกรรมชุมชนเป็นสิ่งที่แสดงถึงความไม่ยอมแพ้และศักยภาพของคนอย่างแท้จริง
การมองหานวัตกรรมชุมชนในโครงการ “Food System Heroes” ของน้องๆ เยาวชนภาคใต้
UNDP ทำโครงการ “Food System Heroes” ชวนน้องๆ เยาวชนมาร่วมกันพัฒนานวัตกรรมเพื่อสร้างสรรค์ตลาดวิถีใหม่และระบบอาหารที่ยั่งยืนในภาคใต้ UNDP Accelerator Lab Thailand เห็นโอกาสในการนำเครื่องมือนวัตกรรมมาช่วยพัฒนาศักยภาพเยาวชน ซึ่งถือเป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลงในพื้นที่ ทีมงานจึงร่วมมือกับ Digital4Peace ซึ่งเป็นองค์กรภาคประชาสังคมในพื้นที่ภาคใต้ จัดการอบรมให้กับน้องๆ ที่เข้าร่วมโครงการ ร่วมกันออกแบบนวัตกรรมสำหรับตลาดสด แต่เริ่มจากการมองหานวัตกรรมชุมชนก่อนเป็นอันดับแรก
ในขณะที่โครงการประกวดนวัตกรรมหลายโครงการมักจะกระโดดไปพัฒนาการแก้ไขปัญหาเลย Accelerator Lab แนะนำให้น้องๆ รู้จักกับแนวคิดเรื่องนวัตกรรมชุมชน เป็นประตูสู่การทำความเข้าใจชุมชน ทีมงานจัดอบรมให้เยาวชนสามารถมองหาและวิเคราะห์นวัตกรรมชุมชน เพื่อเข้าใจบริบทและปัญหาต่างๆ ในตลาดในพื้นที่ของตนเอง ก่อนจะเริ่มคิดหาทางแก้ไข กระบวนการนี้ช่วยทำให้น้องๆ เข้าใจปัญหาและความต้องการของชุมชนที่ยังไม่ได้รับการตอบสนอง เพราะหากไม่มีปัญหาก็จะไม่เกิดนวัตกรรมชุมชนขึ้นมาตั้งแต่แรก การวิเคราะห์นวัตกรรมชุมชนจึงสามารถพาเราไปถึงรากของปัญหาได้ เมื่อเรามองเห็นทั้งปัญหาและทางออกแล้ว จะพบว่ามีโอกาสหลายอย่างรออยู่ เราอาจเลือกพัฒนานวัตกรรมชุมชนที่มีอยู่ให้ทำงานได้ดีขึ้น มีประสิทธิภาพมากขึ้น เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อมมากขึ้น ทุกคนเข้าถึงได้มากขึ้น หรือเราอาจเลือกสร้างสรรค์นวัตกรรมใหม่ เมื่อเข้าใจรากของปัญหาอย่างชัดเจน
โครงการพบนวัตกรรมชุมชนน้อยใหญ่มากมาย และเริ่มเห็นกลุ่มปัญหาที่หลากหลาย ตั้งแต่การจัดการพื้นที่ ไปถึงการจัดแสดงสินค้า บรรจุภัณฑ์ การขนส่ง ความปลอดภัย ความสะอาด การระบายน้ำ การจัดการขยะ การจัดการจราจร และอื่นๆ อีกมากมาย ทีมงานพาน้องๆ วิเคราะห์ปัญหาเหล่านี้ว่า ปัญหาไหนมีนวัตกรรมชุมชนที่จัดการได้ดีอยู่แล้ว ง่าย ถูก และได้ผล ปัญหาไหนที่มีการแก้ไขแบบ “แก้กัด” ยังต้องการวิธีแก้ที่ดีกว่านี้ ปัญหาไหนที่ยังไม่มีการจัดการเลย เราเชื่อว่า การมองเห็นภาพปัญหาที่ชัดเจนจะทำให้ทีมเยาวชนสามารถพัฒนานวัตกรรมที่ตอบโจทย์ของชุมชนได้อย่างแท้จริง
มันไม่ใช่เรื่องง่ายเลยที่จะดึงน้องๆ ที่กระตือรือร้นอยากสร้างสรรค์นวัตกรรมพลิกโฉมตลาด ให้อยู่กับการทำความเข้าใจปัญหา วิเคราะห์นวัตกรรมชุมชนและเครือข่ายปัญหาที่ซับซ้อน โดยไม่รีบร้อนไปคิดหาทางออกก่อนจะเข้าใจปัญหาอย่างลึกซึ้งเสียก่อน แต่การมองหานวัตกรรมชุมชนก็เป็นเครื่องมือที่ดีในการกระตุ้นเราให้ใส่ใจกับความเป็นจริงในพื้นที่ ชุมชนมีปัญหาอะไร มีศักยภาพ แก้ไขปัญหาของตนเองทั้งๆ ที่มีทรัพยากรจำกัดได้อย่างไร เมื่อทีมเยาวชนมีเครื่องมือเหล่านี้ ทีมงานเชื่อมั่นว่าพวกเขาจะสามารถเป็นผู้ขับเคลื่อนการเปลี่ยนแปลง และมุ่งสู่การบรรลุเป้าหมาย SDGs โดยเริ่มจากชุมชนของตนเอง
การเดินทางได้เริ่มขึ้น…
นี่เป็นเพียงจุดเริ่มต้นของการเดินทาง ไม่ใช่เพียงโครงการ Food System Heroes แต่เป็นการก้าวไปสู่การขับเคลื่อน SDGs ในระดับท้องถิ่น ซึ่งเป็นเป้าหมายของ UNDP Thailand การมองหานวัตกรรมชุมชนโดยทีมเยาวชนในภาคใต้เป็นตัวอย่างของการนำเครื่องมือนวัตกรรมของ Accelerator Lab มาปรับใช้ เพื่อสร้างความมีส่วนร่วมของคนในท้องถิ่น และพัฒนาศักยภาพคนในพื้นที่ให้สามารถเป็นผู้ขับเคลื่อนการพัฒนาของตนเอง ติดตาม blog ของพวกเรา บนเส้นทางการทำงานร่วมกับชุมชนและภาคส่วนต่างๆ ในพื้นที่ เพื่อบรรลุ SDGs